Tonie Mudde was erbij, bij de gesprekken ter voorbereiding op een Kassa uitzending met iemand van Philip Morris en in het Antoni van Leeuwenhoek. Lees hier het interview:
Deze longarts bestrijdt de tabaksindustrie op alle fronten, van rechtszaal tot televisiestudio
Longarts Wanda de Kanter wil een keiharde aanpak
Tabaksfabrikanten zijn criminele multinationals, vindt longarts Wanda de Kanter (58). Ze bestrijdt de tabaksindustrie op alle fronten, van de rechtszaal tot de televisiestudio. En keihard, want ‘je kunt brave voorlichting blijven geven tot je een ons weegt’.
Door: Tonie Mudde 27 oktober 2017
‘Beschrijf hem eens voor me.’
‘Hij is ervaren, zit al dertig jaar in het vak. Blijft altijd rustig, charmant, alles glijdt van hem af.’
‘En hij denkt dat hij jou kan tackelen. Anders komt-ie niet.’
‘Precies. En dat maakt me zenuwachtig.’
Tip van de hoofdredactie
Hoofdredacteur Philippe Remarque raadt dit stuk aan: ‘Chef wetenschap Tonie Mudde liep mee met Wanda de Kanter, longarts en bestrijder van de tabaksindustrie. Een interessant en vermakelijk stuk, waarmee je en passant de nare feiten over deze hardnekkige verslaving leert kennen.’
Beklim de wenteltrap van het advocatenkantoor aan de Amsterdamse Falckstraat en je zult ze er regelmatig zien zitten: advocate Bénédicte Ficq en longarts Wanda de Kanter. Het duo bereidt een strafzaak voor die in binnen- en buitenland veel opzien baart. Met kankerpatiënten en organisaties als KWF Kankerbestrijding klagen ze vier tabaksfabrikanten aan wegens poging tot moord, opzettelijke benadeling van de gezondheid en valsheid in geschrifte.
Maar vandaag zijn ze samen voor een debattraining. Wanda de Kanter maakt zich op voor een tv-uitzending waarbij ook een topman van Philip Morris Benelux zal aanschuiven. Hoewel de 58-jarige longarts al jaren strijd voert tegen de tabaksindustrie en al hun argumenten kent tot het laatste asdeeltje, maakt de ontmoeting haar toch onzeker. Niet eerder keek ze deze topman recht in de ogen. Ondertussen zijn de belangen enorm: ergens de komende weken of maanden beslist het Openbaar Ministerie of het de tabaksindustrie werkelijk gaat vervolgen. Naast het juridische werk achter de schermen is het kneden van de publieke opinie daarbij cruciaal.
De tekst gaat door onder de afbeelding.
Wanda de Kanter bereidt zich met haar advocaat Bénédicte Ficq voor op een confrontatie op tv met een topman van Philip Morris.
Wanda de Kanter bereidt zich met haar advocaat Bénédicte Ficq voor op een confrontatie op tv met een topman van Philip Morris. ©
‘Je moet uitkijken dat je niet in zijn val loopt’, zegt Ficq. ‘Hij zal proberen argumenten naar voren te brengen waar jij emotioneel van wordt. Vervolgens gaat hij rustig achterover leunen en denkt: ga jij maar even het emotionele vrouwtje uithangen.’
De Kanter perst haar lippen op elkaar. ‘Dat is inderdaad een gevaar.’
Want boos worden kan ze, op de makers van de sigaretten waarvan ze de gevolgen elke dag in haar spreekkamer ziet in het Antoni van Leeuwenhoek. Zelf rookte De Kanter vanaf haar 12de. Pas vele jaren later, na een tirade van haar eigen dochter (‘Je bent gestoord! Ik wil niet dat je jong doodgaat! Je bent longarts!’) lukte het haar definitief te stoppen.
Volgens De Kanter is een roker ‘een soort kwijlende pavlovhond waarbij de hele dag belletjes afgaan. Kopje koffie? Daar hoort een sigaretje bij. Stressmoment? Sigaretje erbij. Moment van ontspanning? Sigaretje erbij.’
Prooi van de fabrikanten
Het is de kern van haar aanklacht tegen de tabaksindustrie: mensen kiezen er niet zelf voor om sigaretten te blijven roken, maar zijn een prooi van fabrikanten die sigaretten bewust zo verslavend mogelijk maken, terwijl die fabrikanten wéten hoe dodelijk hun producten zijn. De Kanter: ‘Nicotine is net zo verslavend als cocaïne en heroïne, met dit verschil dat het op elke straathoek voor een paar euro te koop is. Naast de nicotine voegen de fabrikanten extra stofjes toe om sigaretten nóg verslavender te maken, zoals suiker, hoestdempers en ammoniak. Hun campagnes richten ze specifiek op jongeren, die ze in interne rapporten replacement smokers noemen. Die kinderen hebben ze nodig als nieuwe klanten, om de dode rokers te vervangen.’
Jaarlijks sterven volgens de Wereld Gezondheidsorganisatie WHO wereldwijd meer dan zes miljoen mensen door roken. Van elke drie rokers gaan er twee dood aan hun verslaving. Het kan zo niet langer, was de collectieve roep onlangs bij een internationale bijeenkomst van advocaten en officieren van justitie in Genève waar De Kanter sprak over haar strafzaak tegen de tabaksindustrie.
Een van de aanwezigen: Amos Hausner, zoon van de Israëlische procureur generaal die na de Tweede Wereldoorlog Holocaust-regisseur Adolf Eichmann vervolgde. Vijftig jaar later, bij een herdenking van dit historische proces, noemde Amos Hausner bij de Verenigde Naties de daden van tabaksfabrikanten al eens ‘een misdaad tegen de menselijkheid’. In Genève volgde Hausner de presentatie van De Kanter en beargumenteerde daarna waarom tabaksfabrikanten aangeklaagd moeten worden voor moord: ‘Omdat ze verantwoordelijk zijn voor jaarlijks zes miljoen doden’.
Clusterbommen
Wegvagen van de maatschappelijke steun voor tabaksfabrikanten is een cruciaal onderdeel van De Kanters strategie. Ze verwijst naar een recente verklaring van United Nations Global Compact, een initiatief van de Verenigde Naties om bedrijven te stimuleren duurzaam en sociaal verantwoord te handelen. Vorige maand verklaarde UNGC tabaksfabrikanten uit te sluiten van deelname. De Kanter: ‘Daarmee staan tabaksfabrikanten nu in een rijtje met producenten van clusterbommen. Daar wil je toch niks mee te maken hebben?’
De Kanter bewandelt het traditionele lobbypad, onder meer door bij ministeries en politieke partijen te pleiten voor hogere accijnzen en strengere wetgeving. Maar de longarts kiest ook regelmatig voor de schijnwerpers. Bij een TED-praatje samen met collega-longarts Pauline Dekker speelde De Kanter al eens een longkankerpatiënte liggend in een doodskist. De Kanter won twee keer op rij de Vrouw in de Media Award en is nu met rapper Sticks te zien in een spotje van verzekeringsmaatschappij ASR: ‘Er zijn twintigduizend sterfgevallen per jaar door de saffies. Dus investeer mijn money niet in de tabaksindustrie.’
Edith Schippers: minister van tabakwerkgevers
TabakNee
Maar De Kanter bedient zich ook van een andere strategie om haar boodschap over te brengen: die van de schandpaal. Over Irene Asscher-Vonk, commissaris bij Philip Morris en moeder van PvdA-leider Lodewijk Asscher, zegt ze: ‘Philip Morris heeft haar natuurlijk alleen voor zo’n baantje gevraagd vanwege de korte lijntjes met haar zoon. Dat ze dat niet ziet!’ (Asscher-Vonk laat per e-mail weten ‘geen aanleiding te zien om te reageren’.)
De Kanter is mede-oprichter van de website TabakNee, met een eigen redactie die profielen schrijft over politici en bestuurders die de tabaksindustrie zouden steunen. De longarts levert ideeën aan voor artikelen en ‘ziet het meeste voordat het online gaat, zeker als het politiek gevoelig ligt’.
Over Elco Brinkman (CDA, voormalig minister van Volksgezondheid en van 2005 tot 2011 commissaris bij Philip Morris) schrijft TabakNee: ‘Is er een steekje los bij deze beroepsbestuurder? Nota bene heeft hij zelf kanker gehad. Hij is kaal geworden door de chemotherapie en heeft pijn geleden.’ TabakNee introduceert voormalig minister Edith Schippers (Volksgezondheid, VVD) in de kop van haar profiel met: ‘Edith Schippers: minister van tabakwerkgevers.’
Deze longarts bestrijdt de tabaksindustrie op alle fronten, van rechtszaal tot televisiestudio
Erik Ziengs, woordvoerder preventie van de VVD reageert: ‘Laat ik vooropstellen dat de VVD van mening is dat roken slecht is. We moeten voorkomen dat kinderen gaan roken en we moet volwassenen aanmoedigen te stoppen. Tegelijkertijd moeten we erkennen dat volwassen het recht hebben onverstandige keuzes te maken. Maar het plaatsen van ongefundeerde beschuldigingen op de site van TabakNee draagt op geen enkele manier bij aan het maatschappelijk debat over roken. De VVD is normaal gesproken altijd bereid om in gesprek te gaan over maatschappelijke problemen. Helaas maakt de onplezierige werkwijze van TabakNee dat onmogelijk.’
Is het grof geschut van TabakNee echt nodig? De Kanter. ‘Je kunt brave voorlichting geven tot je een ons weegt. Maar ondertussen rookt nog een kwart van de Nederlanders en blijft de tabaksindustrie onze kinderen targetten. Dan komt er een moment waarop ik zeg: oké, nu ga ik harder terugslaan. Wij ontmaskeren mensen die achter de schermen de tabaksfabrikanten steunen. Ik wil dat ze worden aangesproken op feestjes. Gadver, werk jij voor de tabaksindustrie?’
De Kanter geeft ook Corien Wortmann, voorzitter van het grote pensioenfonds ABP dat in de tabaksindustrie investeert, ervan langs. ‘Het pensioenfonds van ambtenaren en onderwijzers zet zijn geld weg in de tabaksindustrie, daar kun je met je hoofd toch niet bij? Het is zó onethisch.’
De kritiek van De Kanter op het ABP, onder meer via een video op Twitter waar ze Wortmann rechtstreeks aanspreekt, haalde tot nu toe niks uit. Een ABP-woordvoerder laat weten dat het fonds nog steeds investeert in tabak ‘al is het wel een belangrijk discussiepunt onder onze leden en binnen ons bestuur’.
Ondertussen voert De Kanter de druk alweer op via een omweg. ABP-voorzitter Wortmann is ook voorzitter van Stichting Save the Children. Vorig jaar publiceerde Human Right Watch over kinderarbeid op tabaksplantages. De Kanter: ‘Zo’n rapport probeer ik dan via een adviseur van Wortmann op haar bureau te krijgen. Op een gegeven moment moet het toch aan haar geweten gaan knagen.’
Sjoemelsigaret
Wat heeft De Kanter concreet bereikt in haar strijd tegen de tabaksindustrie? Veranderingen in gezondheidsbeleid zijn niet toe te rekenen aan één persoon, vindt ze, maar lukken alleen met krachtige netwerken. Toch wil ze wel wat wapenfeiten noemen. Na onder meer een rechtszaak tegen de staat van de Stichting Rookpreventie Jeugd (De Kanter is er voorzitter) stuurde staatssecretaris Van Rijn (Volksgezondheid) een brief aan alle overheidsinstanties waarin hij ambtenaren wijst op de strenge regels rondom contacten met de tabaksindustrie.
Diezelfde Van Rijn maakte vorige week bekend een einde aan de ‘sjoemelsigaret’ te willen maken, een punt waar De Kanter zich ook al lang hard voor maakt. Doordat fabrikanten gaatjes maken in de filters die consumenten met mond en vingers dichtknijpen, krijgen rokers meer kankerverwekkende stoffen binnen dan blijkt uit de huidige meetmethode. Maar het belangrijkste vindt De Kanter dat patiënten zich minder schuldig voelen dat ze gerookt hebben en in rechtszaken de strijd aangaan met de industrie die hen aan de verslaving heeft geholpen.
Op andere fronten verloopt de antitabakslobby echter stroever. De Kanter: ‘Zo gaan in Nederland de accijnzen niet elk jaar verplicht omhoog en er is nog steeds geen beperking van het aantal verkooppunten. Het kantelpunt in de strijd is nog niet bereikt.’
Ondertussen zit ook de tabaksindustrie niet stil. Onlangs maakte Philip Morris producent van onder meer Marlboro bekend 1 miljard dollar te steken in een stichting om een ‘rookvrije wereld’ te creëren en onderzoek te doen naar rookloze alternatieven. Zelf lanceerde Philip Morris dit jaar in Nederland de IQOS, een trendy vormgegeven elektronische sigaret die tabak niet verbrandt maar alleen verhit. Volgens de tabaksfabrikant komen er bij dit apparaatje beduidend minder schadelijke stoffen vrij dan bij de gewone sigaret.
De kern van het betoog van Philip Morris: ook wij beseffen dat roken schadelijk is, ook wij vinden het beter als mensen helemaal stoppen met roken, maar als dat niet lukt, is het goed om hun een minder schadelijk alternatief aan te bieden.
Robert Wassenaar, director corporate affairs Benelux bij Philip Morris, trekt een parallel met de autoindustrie. ‘De overheid introduceert wetgeving die gebruikers van een benzine- of dieselauto stimuleert over te stappen op elektrische auto’s. Door een grotere vraag naar deze auto’s stimuleert dat weer het bedrijfsleven om te innoveren om nog betere elektrische auto’s te ontwikkelen. Wij zijn ervan overtuigd dat soortgelijke principes ook toegepast zouden moeten worden bij het terugdringen van de schadelijkheid van tabaksgebruik.’
foto: De Kanter met rapper Sticks in een reclamespot van verzekeringsmaatschappij ASR.
‘Mevrouw De Kanter, hoe kunt u als longarts nou tegen een minder schadelijk product zijn als de IQOS?’, zegt Ficq, die voor de training voor het tv-debat de rol van Wassenaar speelt. ‘Het lijkt wel of u de gezondheid van de roker niet echt wilt beschermen.’
De Kanter: ‘Het is helemaal niet bewezen dat het minder schadelijk is. In JAMA, een belangrijk medisch wetenschappelijk tijdschrift, staat dat er heel veel kankerverwekkende stoffen in zitten. Het is tenslotte gewoon weer tabak. Hoeveel doden zijn we bereid te accepteren van dit nieuwe product? Bij fipronil-eieren nul, bij kunstgraskorrels nul, bij…’
‘Stop, te lang.’
Samen pellen de twee vrouwen de redeneringen van Philip Morris af, soms zelfs met enige bewondering voor de communicatiestrategie van de opponent. (‘Het is natuurlijk wel rázendslim dat ze het zo brengen.’) Daarna zoeken ze naar de achilleshiel van de argumentatie van de tabaksfabrikant. Om te beginnen: het pleidooi voor een rookloze samenleving is hypocriet. Want als Philip Morris werkelijk wil dat minder mensen de klassieke sigaret roken, waarom deelt het dan in landen met minder strenge wetgeving juist sigaretten uit aan jongeren, zoals deze zomer bleek uit onderzoek van persbureau Reuters?
En als Philip Morris echt zo begaan is met de gezondheid van toekomstige generaties, waarom rolt het bedrijf dan in tientallen landen van Brazilië tot Zwitserland een reclamecampagne uit die zich volgens antitabaksorganisaties juist op jongeren richt. Bijvoorbeeld een poster van een zoenend stelletje, met een pakje gewone sigaretten en de leus ‘Don’t be a maybe, be Marlboro’.
En dan dat onderzoek van Philip Morris waaruit zou blijken dat hun nieuwe sigaret minder schadelijk is. Dat lijkt verdacht veel op het verhaal waarmee de fabrikanten ooit light-sigaretten op de markt zetten. Europa heeft het gebruik van woorden als ‘light’ en ‘mild’ op sigarettenpakjes verboden, want Light-sigaretten zijn minstens zo schadelijk als gewone sigaretten. Dat blijkt uit onderzoek van onder meer het RIVM.
Hij denkt: wat gebeurt mij nou, waar gaat dit fokking naartoe?
Ficq: ‘Dát is een goede: hij gebruikte eerder precies dezelfde argumenten en dat bleken leugens te zijn. Probeer hem te ontmaskeren, met kleine afgemeten vragen.’
De Kanter: ‘Hoe dan?’
‘Leun lichtjes naar voren en vraag: Meneer Wassenaar, hoe lang werkt u nu al voor Philip Morris? Dan zegt hij: dertig jaar. Maar hij zal uit zijn jive raken. Hij denkt: wat gebeurt mij nou, waar gaat dit fokking naartoe?’
‘En dan?’
‘Vervolgens zeg je: Dan heeft u nog meegemaakt dat uw bedrijf light-sigaretten op de markt bracht, die zogenaamd minder schadelijk zouden zijn dan gewone sigaretten, toch?’
‘Daar kan hij alleen maar ja op zeggen.’
‘Vervolgens vraag je hem of die sigaretten nu verboden zijn omdat ze tóch hartstikke kankerverwekkend bleken te zijn. Kan hij ook alleen maar ja op antwoorden. Denk je dat daarna ook nog maar iemand zijn IQOS-riedel gelooft? Van zo’n onbetrouwbare man die mensen gebruikt als proefkonijnen?’
Gewapend met verbale munitie verlaat De Kanter het advocatenkantoor. Op de stoep staat een van de medewerkers van het kantoor te roken. Op het moment dat hij de longarts herkent, zegt hij met een glimlach: ‘Heb ik weer. Betrapt door Wanda herself.’
Verrast
‘U beschermt de traditionele sigaret, mevrouw De Kanter.’
Geen rollenspel met advocate Ficq deze keer, maar de echte Robert Wassenaar, tijdens de tv-uitzending van Kassa over de introductie van de nieuwe ‘rookloze en minder schadelijke’ sigaret van Philip Morris.
De Kanter wist dat dit verwijt zou komen. Pareerde het al eerder in de uitzending door uit te leggen dat er maar één echt veilig alternatief is voor roken: stoppen met roken. Overstappen op de IQOS vergeleek De Kanter voor de kijkers thuis met ‘mensen niet meer van tien hoog naar beneden laten springen, maar van zeven hoog’.
Toch is ze verrast door het slotoffensief van Wassenaar, wanneer hij zegt: ‘Uw eigen club, waar u lid van bent, de International Association For The Study of Lung Cancer, bepleit ook de overstap naar rookloze alternatieven.’
Zelf vindt ze achteraf dat ze niet bij Kassa had moeten aanschuiven
Wassenaar slaat een vel papier open op zijn tafel. ‘Ik citeer’, begint hij. ‘Dit zou vervolgens een diepgaand effect hebben op de cijfers voor longkanker de komende tientallen jaren. Wat u in feite doet wellicht onbedoeld u beschermt de traditionele sigaret, mevrouw De Kanter. De fabrikanten waar u zo’n hekel aan hebt, die geen cent gestoken hebben in rookloze alternatieven, die beschermt u.’
De Kanter verlaat de uitzending met een rotgevoel en mailt direct met Colleen Miller, de communicatiedirecteur bij de International Association For the Study of Lung Cancer (IASLC). Hoe zit dit? Miller kan het pleidooi in eerste instantie niet vinden, maar stuit dan op een paar zinnen in een document van de IASLC uit 2015. Het staat er inderdaad, als vijfde en laatste in een rij aanbevelingen.
Miller noemt het ‘zeer verontrustend’ dat Philip Morris het fragment nu gebruikt om zijn nieuwe product te promoten. Ze zet het direct op de agenda voor de volgende IASLC-bijeenkomst. Anderhalve week na de uitzending, op haar kantoor in het Antoni van Leeuwenhoek, noemt De Kanter de zin in het document een ‘communicatieblunder van jewelste’. Prima als de IASLC een rol ziet weggelegd voor rookloze alternatieven, maar dan wel met de uitdrukkelijke toevoeging dat onafhankelijk onderzoek eerst moet aantonen dat die niet schadelijk zijn, en alleen bedoeld voor mensen die écht niet kunnen stoppen met gewoon roken.
Foto: De Kanter in een doodskist bij een TED-praatje samen met collega-longarts Pauline Dekker.
‘Door het ontbreken van zo’n toevoeging geef je de tabaksindustrie een wapen. Die bedrijven geven miljoenen uit aan adviseurs die de hele dag naar dit soort zwakke punten zoeken.’ Ze wijst op een ingezonden brief in Het Parool, van een andere Philip Morris-topman, onder de kop ‘Geef Rookloos Alternatief voor sigaretten een kans’. Inderdaad, daar is-ie weer, het argument dat zelfs de IASLC pleit voor rookloze alternatieven omdat die ‘de komende decennia een drastische vermindering van het aantal gevallen van longkanker tot gevolg zouden hebben’.
Wetenschappers die schrijven over tabak en roken moeten zich veel bewuster zijn van hoe de tabaksindustrie hun conclusies kan misbruiken, zegt De Kanter. Zelf vindt ze achteraf dat ze niet bij Kassa had moeten aanschuiven. ‘Je geeft zo’n man daardoor toch een podium.’
Niet dat De Kanter uit het veld geslagen is, overigens. Want ze is ervan overtuigd dat de strijd tegen de tabaksfabri-kanten uiteindelijk gewonnen zal worden. Hier, zegt ze, en wijst op een fragment in het nieuwe regeerakkoord. Rutte III gaat de accijnzen op tabak verhogen en steunt de doelstelling om een rookloze generatie te creëren. ‘Ik pleitte voor de programmacommissie van de VVD voor dergelijke maatregelen. In hun verkiezingsprogramma zag ik er niks van terug, maar nu dit: erg positief.’
Het opmerkelijke is: Wassenaar van Philip Morris ziet óók kansen in het nieuwe regeerakkoord. ‘Rookloze producten met name elektronische sigaretten en producten zoals IQOS waarbij tabak wordt verwarmd in plaats van verbrand kunnen een enorme bijdragen leveren aan deze doelstelling.’ En: ‘Het is onze doelstelling om de traditionele sigaret zo snel mogelijk uit te faseren en te vervangen door rookloze alternatieven.’
Geconfronteerd met dit commentaar van Wassenaar, schakelt De Kanter direct haar netwerk in voor een tegenreactie. Binnen no time valt bij de auteur van dit artikel een e-mail in de inbox van het Trimbos Instituut en de Aliantie Nederland Rookvrij, van onder meer Het Longfonds, KWF en de Hartstichting. De Aliantie neemt afstand van de opmerkingen van Wassenaar en vindt dat producten zoals IQOS de verslaving juist in stand houden bij mensen die willen stoppen. Ook waarschuwt de Aliantie dat deze producten eraan kunnen bijdragen dat het gebruik van tabak weer als normaal wordt gezien.
De Kanter: ‘Wat Philip Morris volgens mij echt wil met die zogenaamde rookloze producten: rokers en niet-rokers weer binnenshuis samenbrengen, in kantoren, kroegen en woonkamers. Dat de handeling van iets in je mond stoppen en gelukzalig een walmpje uitademen weer net zo normaal wordt als een kopje koffie drinken. Dat is de grote geheime missie van de tabaksindustrie.’
Ook Nederlandse sjoemelsigaret veel schadelijker dan Europese meetmethode laat zien
Ook Nederlandse rokers krijgen veel meer schadelijke stoffen binnen wanneer zij aan een filtersigaret hijsen dan de Europese meetmethoden laten zien. Gebruikers krijgen vaak twee tot drie keer zoveel teer, nicotine en koolmonoxide binnen dan volgens de Europese regels zou mogen.
Kwart van zware rokers sterft voor 65ste, maar stoppen loont
Ongeveer een kwart van de zware rokers overlijdt voor zijn 65ste verjaardag, tegenover 7 procent van de niet-rokers. Dat blijkt uit onderzoek van het CBS en het Trimbos Instituut dat vrijdag wordt gepubliceerd in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde. Mensen die meer dan twintig sigaretten per dag roken, blijken gemiddeld 13 jaar korter te leven dan niet-rokers.
Wanda de Kanter 