Naar aanleiding van een artikel in de Groene Amsterdammer riep de landelijke vereniging van oncologen de Universiteit van Utrecht op de samenwerking met Philip Morris op te zeggen. Helaas het College van Bestuur besloot anders. Maar zal het noooooit meer doen….
Geld met een luchtje
Een nieuw onderzoeksfonds van de tabaksindustrie splijt de academische gemeenschap. De miljoenen lonken, maar de ethische bezwaren zijn gigantisch.
Door Tonie Mudde
Dit onderzoek wordt mede mogelijk gemaakt door de tabaksindustrie. Er zijn maar weinig wetenschappers die een regel met die strekking graag in de verantwoording van hun onderzoeksartikel schrijven. Want tabaksfabrikanten, dat zijn multinationals die met hun producten miljoenen mensen verslaafd maken aan dodelijke producten. Wereldwijd sterven er jaarlijks 7 miljoen mensen aan, blijkt uit cijfers van de wereldgezondheidsorganisatie WHO. Bovendien heeft de tabaksindustrie een slechte reputatie waar het samenwerking met wetenschappers betreft, zoals jarenlang twijfel zaaien over de verslavende en dodelijke werking van hun producten.
En toch, ondanks al deze bezwaren, duiken ze ineens weer op. De universiteiten en onderzoeksinstellingen die tabaksgeld aanvragen én krijgen voor hun studies. Recent de universiteit van Palermo, Oxford Economics, California State University en dichter bij huis: de Universiteit Utrecht.
Wat is hier aan de hand? Ten eerste: er bungelt een verleidelijke zak met geld van 100 miljoen dollar bij Philip Morris Impact. Dit onderzoeksfonds is gestart door de gelijknamige sigarettenfabrikant, bekend van onder meer Marlboro. Ten tweede: het type onderzoek is op het eerste oog minder verdacht dan bijvoorbeeld studies naar de gezondheidseffecten van nieuwe typen sigaretten.
Tegengaan van smokkel en aanverwante misdaad; dat is het officiële doel van PMI Impact. Smokkel van tabak, elektronica, drugs, wapens, dieren; het is volgens een uitleg op de website van PMI Impact allemaal met elkaar verbonden. ‘Kwaadwillenden exploiteren dezelfde grootschalige smokkelroutes en corrupte netwerken. De georganiseerde misdaad onthoudt overheden en belastingbetalers van opbrengsten, kaapt handel van legale bedrijven en bedriegt consumenten met producten van dubieuze kwaliteit. Naast de economische impact ondermijnt illegale handel de welvaart door corruptie in de hand te werken en geld te generen voor andere misdaden, zoals drugshandel, mensensmokkel en soms ook terrorisme.’
Wapen- en mensensmokkel bestrijden, de financiering van terrorisme de nek om draaien, legale bedrijven beschermen; wie kan daar nou tegen zijn?
De Utrechtse hoogleraar economisch en Europees strafrecht John Vervaele richt zich met geld van PMI Impact de komende jaren op zogeheten cheap whites uit onder meer Rusland en de Oekraïne. Dit zijn sigaretten die legaal worden geproduceerd, maar vervolgens het illegale circuit ingaan. Vervaele wil in kaart brengen hoe overheidsdiensten dit bestrijden, en hoe het beter kan.
Vervaele dook niet zomaar op het tabaksgeld om zijn studie te kunnen uitvoeren. Jarenlang deed hij tevergeefs aanvragen bij onderzoeksfinancier NWO en Europese fondsen, blijkt uit een interview in het Utrechtse Universiteitsblad DUB. Toen dat niet lukte, en hij hoorde van het fonds van PMI, bestudeerde hij eerst de voorwaarden van de geldschieter. Wie selecteerde de gehonoreerde voorstellen? Een onafhankelijke raad, zo valt er te lezen op de website van PMI Impact, met onder meer wetenschappers en oud-medewerkers van Europol. Was hij wel vrij om te publiceren wat hij wilde, ook als de onderzoeksresultaten de tabaksindustrie niet zouden bevallen? Ja, dat was hij.
Vervaele kreeg groen licht van de decaan en deed zijn aanvraag. De Universiteit Utrecht nam zelf contact op met een aantal journalisten zodat Vervaele zijn keuze kon uitleggen. ‘Mijn onderzoek is onafhankelijk en dient een maatschappelijk belang, zelfs op het vlak van de gezondheidzorg’, zegt hij in het Universiteitsblad DUB. ‘Alle sigaretten zijn zeer ongezond, maar illegaal geproduceerde sigaretten kunnen bijvoorbeeld nog meer nicotine bevatten. (…) Deze illegale sigaretten zijn bovendien stukken goedkoper omdat allerlei belastingen op legale tabak 70 tot 90 procent van de eindwaarde bepalen. De lage prijs zorgt voor meer consumptie.’
Inmiddels is Vervaele niet meer bereikbaar voor commentaar, de woordvoering verloopt via het College van Bestuur. Want sinds zijn interview is er nogal wat gebeurd. De Nederlandse Vereniging voor Oncologie adviseerde in een open brief aan het universiteitsbestuur ‘met klem deze schadelijke band met de tabaksindustrie onmiddellijk te verbreken.’ Prominente hoogleraren, zoals oud-KNAW president Hans Clevers, uitten zware kritiek. Bovendien kwam Utrechts onderzoeksgeld van een andere geldschieter, KWF Kankerbestrijding, ineens op de helling te staan.
‘Totaal naïef’, noemt longarts Wanda de Kanter de actie van de Universiteit Utrecht. ‘Je dient altijd de belangen van de tabaksindustrie zodra je met hen gaat samenwerken of geld van hen aanneemt. Een van de beste strategieën tegen roken is het verhogen van de prijs van sigaretten met accijnzen. Dit anti-smokkelproject van Philip Morris heeft als verborgen doel om argumenten te verzamelen om die accijnzen omlaag te krijgen. Zo van: lagere accijnzen, dan loont smokkel minder.’
Luk Joossens, tabaksexpert bij de Europese kankerpreventieorganisatie ECL, wijst bovendien op de dubieuze rol die sigarettenfabrikanten eerder speelden bij smokkel. ‘Volgens een aanklacht van de EU tegen Philip Morris van november 2000 werkte Philip Morris in het verleden actief mee aan de smokkel. Ze sluisden hun sigaretten van de Antwerpse haven naar de Italiaanse markt en ontdoken zo accijnzen. Met sloffen sigaretten voor de halve prijs konden ze zo onder meer hun marktaandeel vergroten.’
Het argument van Vervaele dat hij vrij is om te publiceren wat hij wil, vindt Joossens zwak. Zo’n onderzoeksfonds stuurt hoe dan ook de agenda: ineens verschijnen er allemaal studies naar sigarettensmokkel, waardoor het een heel belangrijk onderwerp lijkt. Het afgelopen jaar, bijvoorbeeld, was op basis van hun gegevens in België maar 3 procent van de sigaretten illegaal. Toch stuurden tabaksfabrikanten weer berichten de wereld in dat dit alarmerend is.’
De Kanter voegt daar aan toe: ‘Zo’n onderzoeksfonds is ook een manier om je imago schoon te poetsen. Philip Morris, trotse partner van de Universiteit Utrecht. Klinkt chique toch? Terwijl het natuurlijk een verderfelijk bedrijf is dat jonge mensen verslaafd maakt en ziekte en dood zaait.’
Ook KWF Kankerbestrijding is not amused dat de Universiteit Utrecht tabaksgeld aanneemt voor onderzoek. Woordvoerder Mischa Stubenitsky vertelt over ‘lange’ en ‘stevige’ gesprekken met de universiteit. Begin 2017 scherpte KWF de voorwaarden van de eigen onderzoeksfinanciering aan: om in aanmerking te komen voor geld van KWF mag niemand in de organisatie die geld ontvangt banden hebben met de tabaksindustrie. (Tot die tijd gold dat alleen voor de hoofdonderzoeker.) Stubenitsky: ‘We waarschuwden de universiteit: als jullie dit doen, komen álle subsidievragen van Utrechtse onderzoekers bij ons in gevaar. Dat gaat om tientallen miljoenen per jaar. Het College van Bestuur schrok zich te pletter toen ze dat hoorde.’
Omdat de universiteit nog niet op de hoogte was van de nieuwe regels, ziet KWF Kankerbestrijding, het tabaksonderzoek van Vervaele door de beugel. Maar daarna zal geen enkel Utrechts onderzoek meer gesponsord worden met geld van tabaksfabrikanten, belooft het College van Bestuur.
Had het CvB dat niet eerder kunnen bedenken? Rector Bert van der Zwaan: ‘De discussie is grotendeels binnen de faculteit gevoerd. Daar was de besluitvorming zo ver gevorderd dat het voor het College van Bestuur, ook in verband met reeds gemaakte afspraken met internationale partners hierover, complex was het project alsnog stop te zetten.’ Van der Zwaan wil in het vervolg beslissingen over dergelijke financiers altijd op CvB-niveau nemen. ‘En daarbij hebben we ook vastgesteld dat we dit soort onderzoek in het vervolg niet meer zouden doen.’
De tabakskwestie roept ook de vraag op: waar leg je de grens? Van der Zwaan wijst op de gedragscode van de universiteit en die van de overheid. ‘Dat betekent dat wij geen onderzoek doen dat gesubsidieerd wordt door bijvoorbeeld partijen in de wapenindustrie, partijen gelieerd aan kinderarbeid, etcetera.’
Maar hoe zit het dan bijvoorbeeld met alcohol? Alcoholfabrikanten financieren regelmatig onderzoek. Zo loopt er bij het Amerikaanse National Institute of Health nu een 100 miljoen dollar kostend onderzoek naar de vraag of een drankje per dag hartaanvallen kan voorkomen. Alcoholfabrikanten, waaronder Heineken, betalen grotendeels de rekening voor de studie. Ook hier bezweren de betrokken wetenschappers dat ze onafhankelijk kunnen werken, maar er klinkt ook kritiek. ‘Onderzoek laat zien dat door de industrie gesponsorde studies vrijwel altijd positief uitvallen voor de geldschieter, zelfs wanneer onderzoekers denken dat ze immuun zijn voor zulke invloeden’, waarschuwt de Amerikaanse emeritus-voedingshoogleraar Marion Nestle in de New York Times.
De gevaren van alcohol zijn bekend, van verslaving tot rijden onder invloed. Bovendien verhoogt alcohol het risico op kanker. Zo schrijft KWF Kankerbestrijding dat ongeveer 3 procent van alle kankersterfte te wijten is aan alcoholgebruik. ‘Zelfs 1 drankje verhoogt je kans op kanker al. Drink daarom het liefst geen alcohol.’
Toch eist KWF Kankerbestrijding niet dat universiteiten geen geld mogen accepteren van alcoholfabrikanten om in aanmerking te komen voor onderzoeksgeld van KWF Kankerbestrijding. Stubenitsky: ‘Als we dat zouden doen, dan is het hek van de dam. Sommige voeding is ook een risicofactor bij kanker, net als luchtverontreiniging. Stoppen we dan met onderzoeksgeld doneren aan universiteiten die ook onderzoek doen in samenwerking met voedingsproducenten? Dat wordt onwerkbaar. We stellen nu alleen bij de tabaksindustrie zulke strenge eisen omdat het verband tussen roken en kanker verreweg het sterkst is. Eén op de twee rokers sterft aan zijn of haar verslaving. (Sommige studies spreken zelfs van 2 op de 3 – TM.) Van een fabrikant die dat soort producten verkoopt moet je echt geen onderzoeksgeld willen accepteren.’
Longarts Wanda de Kanter sluit zich daarbij aan: ‘Alcohol is óók slecht voor de gezondheid, maar roken is vele malen gevaarlijker en verslavender.’
Ondertussen is bij Philip Morris Impact de tweede subsidieronde begonnen. 157 organisaties toonden interesse, aldus het onderzoeksfonds.
[Inzet] Red Bull geeft je wetenschap!
Van een energiedrankje ga je beter autorijden. En die drankjes helpen ook nog tegen overmatig alcoholgebruik. Twee opmerkelijke conclusies uit Utrechts onderzoek, zeker in de wetenschap dat beide studies zijn gefinancierd door Red Bull. De betaling leidde een paar jaar tot kritiek en Kamervragen. Twee commissies bogen zich over de kwestie: de commissie wetenschappelijke integriteit van de Universiteit Utrecht en het Landelijk Orgaan Wetenschappelijke Integriteit. Beiden concludeerden dat de Utrechtse studies naar energiedrankjes door de beugel konden. Mogelijke belangenverstrengeling is een vaak terugkerend vraagstuk in de moderne wetenschap, waar wetenschappers door politici en bestuurders worden aangemoedigd vooral samen te werken met het bedrijfsleven. Over de dilemma’s die hierbij optreden publiceerde de Koninklijke Academie voor Wetenschappen het rapport Wetenschap op Bestelling. Daarin pleit de KNAW ervoor dat wetenschappers een onafhankelijkheidsverklaring op te stellen, zodat ze beter gewapend zijn tegen onjuiste beïnvloeding van de opdrachtgever. Over de bron van het onderzoeksgeld – zoals de vraag of onderzoeksgeld van de tabaksindustrie onwenselijk is – doet de KNAW geen uitspraken.
Wanda de Kanter 