In het prille nieuwe jaar is het zaak te voorkomen dat goede voornemens naast de kerstboom op de stoep belanden. Hoogste tijd voor een gesprek met de Haagse longarts en anti-rook activistWanda de Kanter. Samen met strafrechtadvocaat Bénédicte Ficq en longkankerpatiënt Anne Marie van Veen, die als eerste aangifte deed, bereidt zij een strafzaak voor tegen de vier grootste tabaksfabrikanten.
Wanda de Kanter (58) is van A tot Z vertrouwd met het rookverslavingstraject. Ook zij stak uit de behoefte erbij te horen – noem het stoerheid – op haar twaalfde haar eerste sigaret op. In Den Haag, waar zij als dochter uit een Shellgezin in het internaat Renswoudehuis woonde en het om de hoek gelegen Maerlant-Lyceum bezocht. “Iedereen vindt die eerste sigaret vies, maar zet door en kan binnen drie weken al niet meer zonder.” Mede dankzij ontelbare toegevoegde stofjes waarover later meer. De verslaving – ‘het ontbreken van vrije wil’ – hield aan tijdens haar studie geneeskunde in Leiden en haar opleiding tot longarts aan de VU. Pas tien jaar geleden, 36 jaar later, wist ze ermee te stoppen na een heftige confrontatie door haar toen 14-jarige dochter.
Gedachtenkronkels
“Ik ken het zelfbedrog van de verslaafde roker met al zijn gedachtenkronkels. Van verontwaardiging: ‘ik wil kunnen roken in de kroeg’ en ‘het is mijn eigen keuze’ tot en met de nonsens van: ‘je moet toch ergens aan dood gaan?’ of: ‘wie wil er nu 80 worden?’ Echt heel raar.” Ze vond het afschuwelijk dat mensen stierven aan longkanker en bekent in die periode wel gedroomd te hebben dat ze longkanker kreeg. “Ik droomde de schaamte.” Tijdens een vakantie met vrienden en kroost mochten alle kinderen in een kringgesprek iets vervelends van hun ouders noemen. De Kanters dochter had net ontdekt dat haar moeder rookte en viel uit: “Je rookt en dat betekent dat je maar kort mijn moeder wilt zijn.” Haar boze uitroep omhulde de liefdevolle noodkreet: ‘Ik wil mijn moeder hóuden, voor altijd.’ “Mijn dochter had zó gelijk: dat rookgedrag klopte helemaal niet met ons warme gezin, met mijn werk als longarts. Ik rende weg en heb op de wc heel hard zitten huilen.” Ze moest stoppen maar ondervond dat naast de farmacologische verslaving ook het Pavlov-mechanisme killing is. “Kop koffie, stressmoment, feestje of even relaxen? Daar hoort een saffie bij.” Het woord dat De Kanter ook gebruikt in het verzekeringsspotje met rapper Sticks: ‘Twintigduizend sterfgevallen per jaar door de saffies.’
Vriendin en collega Pauline Dekker ontmoette zij 25 jaar geleden op een longkankercongres. Samen bonden ze in 2008 de strijd aan tegen de tabakslobby, ze schreven ‘Nederland stopt! Met Roken’ (>55.000 exemplaren verkocht), ze werden duovoorzitter van de Werkgroep Tabaksverslaving van de NVALT (Vereniging van Longartsen) en wonnen de ENQ award voor beste behandelaars van Tabaksverslaving van Nederland.
Nederland is bepaald niet de ontdekker van tabaksontmoediging. ‘Antirookdokter’ Meinsma (1923-2008) voerde in de jaren zestig in zijn eentje actie en werd weggezet als een Don Quichot.
De Kanter is dat lot gelukkig niet meer beschoren. Het vuur waarmee zij 46 jaar geleden de eerste sigaret aanstak is hevig opgelaaid voor de goede zaak en zij heeft vele medestanders in haar strijd om te voorkomen dat nog iemand dit slechte voorbeeld volgt. “Elke dag beginnen in Nederland 100 kinderen met roken. Zorg dat kinderen niet beginnen!” Proefondervindelijk, gesteund door gedegen wetenschappelijk onderzoek, ontdekte ze dat ze zich niet moet richten op de roker – ‘die is doelbewust verslaafd gemaakt’ – maar dat de rechtstreekse aanval op de tabaksindustrie de beste aanpak is. “Crux is dat wij rokers ervan willen doordringen dat de industrie hen bewust verslaafd heeft gemaakt. Wij staan aan hun kant.” Honderden toegevoegde stofjes, zoals suiker, ammoniak en hoestdempers maken sigaretten namelijk extra verslavend. Door de ammoniak komt bijvoorbeeld de nicotine sneller in het beloningscentrum van de hersenen.
Filtergaatjes
Jeffrey Wigand, een biochemicus die verbonden was aan een van de grootste tabaksfabrieken in Amerika, heeft op het kantoor van Ficq & Partners laten zien hoe frauduleus de filtersigaret al meer dan twintig jaar in elkaar steekt. “Door sigaretten met een scheermesje te obduceren toonde hij ons waar de minuscule gaatjes in het filter zitten. In testmachines leidt dit tot lagere concentraties teer en nicotine, maar een roker sluit die gaatjes met vingers en lippen af en krijgt vijf maal meer teer binnen dan toegestaan.” Die sjoemelsigaretten veroorzaken meer longkanker. De verbrandingstemperatuur is lager, de gebruiker gaat dieper inhaleren, waardoor tumoren dieper in de longen terechtkomen en hardnekkiger zijn. “Daardoor is tegenwoordig veel vaker een punctie van buiten af nodig om de diagnose longkanker te stellen in plaats van een bronchoscopie via de luchtpijp en de luchtwegen: dat viel ons artsen al langer op maar we hadden geen idee dat het door de gaatjes in de filters kwam.” De biochemicus citeerde een bedroevende quote uit de tabaksindustrie: ‘If they’ve got lips, we want them.’
Na Jeffrey Wigands deskundige insider-relaas zinderde de kamer van Ficq van het besef hoe slecht en fout de tabaksindustrie opereert. Het maakte de strafzaak ineens zeer haalbaar, op basis van aangifte van valsheid in geschrifte. “Hun business model drijft op het voorzien in vervangende rokers, want twee op de drie rokers gaan dood, een kwart van hen haalt het pensioen niet.” De interne documenten reppen ronduit over kinderen als ‘replacement smokers’. Zij die de doden moeten vervangen. De perfide tactiek werkt. Een kwart van de Nederlandse bevolking rookt en 80 procent van hen begint voor zijn 18e. “De marketing van de tabaksindustrie richt zich dus nadrukkelijk op jonge kinderen. Daar ligt ook de focus van onze Stichting Rookpreventie Jeugd.”
Strafzaak
De aanhang groeit: KWF Kankerbestrijding is mede-eiser in de strafzaak die Ficq en partners voorbereidt. Negentien Nederlandse kankerpatiëntenverenigingen deden aangifte. Binnenkort beslist het Openbaar Ministerie of zij tot vervolging zal overgaan. Van Veen en De Kanter krijgen veel over zich heen, maar kunnen terugvallen op een enorm internationaal netwerk. In eigen land ondersteund door professionele journalistieke websites TabakNee, van de Stichting Rookpreventie Jeugd, en Sick of Smoking, de particuliere beweging van 100.000 mensen. “Anne Marie moet zich steeds verweren tegen aantijgingen uit de hoek van de tabakslobby dat het haar om geld te doen is, terwijl zij louter wil dat het roken ophoudt, dat haar kinderen er niet net als zij aan overlijden.” De strafzaak gaat niet over geld, maar over het plegen van strafbare feiten. De tabakslobby zit in de haarvaten van onze samenleving, zoals de in 2013 opgerichte journalistieke website TabakNee keer op keer aantoont. “Topresearch door topjournalisten: dankzij hun gedreven en gedegen werk kunnen we feiten achterhalen die onweerlegbaar aantonen tot hoe ver de tabakslobby zich uitstrekt.” Toenmalig minister Schippers van Volksgezondheid, Welzijn en Sport draaide de niet-roken-in-horecamaatregel terug, wenste de stakers in de horeca succes; de actie ‘Red de kleine horeca’ werd door de tabaksindustrie gefinancierd. “De PvdA wierp nota bene als argument tegen accijnsverhoging in de strijd dat arme mensen het dan niet meer zouden kunnen betalen. Arme mensen help je met een goede opleiding en een baan, niet met goedkope sigaretten. Sigaretten zijn even verslavend als cocaïne en heroïne, maar die waren zijn niet voor een paar euro op iedere straathoek te koop.” Verontwaardigd stelt ze vast dat de prijs al jaren 6 euro blijft. “In Australië kost een pakje achttien euro. Den Haag beweegt 0,0. De ene coalitie na de andere negeert consequent de middelen die bewezen effectief zijn: het substantieel verhogen van de accijns op tabak, beperken van de 60.000 verkooppunten, merkloze pakjes en bewustwordingscampagnes. Ons kan geen harde toon worden verweten. De feiten zijn hard: 30% van alle kankersterfte komt door tabak, rokers leven dertien jaar korter.”
Roken is van invloed op zestien soorten kankers, niet alleen in longen, maar ook in keel, blaas, alvleesklier, borst. Ook andere aandoeningen hebben een rechtstreekse lijn naar rookgedrag. “De meest voorkomende oorzaak van blindheid – maculadegeneratie – is roken. Reuma: roken vaak oorzaak. Hoe jonger je begint, hoe groter de kans, soms al een toename van 35%.” Rook komt overal en veroorzaakt chronische ontstekingen. Waar ontstekingscellen ontstaan bestaat de kans op uit de hand gelopen ontstekingsreacties met uiteenlopende ziekten als gevolg. Een vraag die je bijna de adem beneemt, is hoeveel aandacht, geld en mankracht de mensheid over zou hebben als er niet meer gerookt werd? Een overweging die nog losstaat van het aantal te winnen levensjaren. “Mensen denken de waarheid weg, of weten de feiten niet.”
In de lijst van naargeestigheid mag de depressie niet onvermeld blijven. “Mensen met longkanker lijden enorm onder het stigma ‘eigen schuld’.” De gedachte dat ze het hadden kunnen voorkomen slaat de verslaafde patiënt ook nog eens in de ketens van depressiviteit.
‘Motiveren kun je leren’ is het tweede boek dat De Kanter en Dekker in 2010 schreven als gids voor de hulpverlener om zijn patiënt tot gezond gedrag te motiveren. Alleen de patiënt zelf kan het doen, weet De Kanter met haar decennia aan ervaring. Ongevraagd advies verhardt en leidt allerminst tot het beoogde gedrag. Integendeel, goedbedoelde raad versterkt de verslaving. “Hoe meer je op schuld en schaamte inspeelt, des te groter de weerstand. Mensen graven zich in met argumenten als: ‘Wat dacht je van het fijnstof?’ Of ze beweren ieder moment te kunnen stoppen als ze zouden willen. Komen met kwieke opa’s van 80 die al hun hele leven paffen.” Een andere mistige redenering die De Kanter tegenkomt: ‘oké, dan word ik maar 70 in plaats van 80.’ Gepassioneerd: “Tegenover iemand die 80 wordt met een pakje per dag, staat de jonge vrouw van 40 die zich bij mij meldt.”
Curriculum vitae
Geboren: 4 mei 1959, Den Haag
Opleiding: 1977-1984, geneeskunde Leiden; 1984-1987 Interne Geneeskunde, Gouda; 1987-1990 Vervolgopleiding longziekten, VUMC Amsterdam
Carrière: 1990-1993 Longarts Chef de Clinique, VUMC Amsterdam; 1993- 2013 Rode Kruis Ziekenhuis Beverwijk; 2013-heden Antoni van Leeuwenhoek
Privé: getrouwd, drie kinderen
Vera de Jonckheere
Wanda de Kanter 